آب و خاک شور برای پسته یک مسئله مهم و حیاتی است. اگر خاک شما از میزان شوری بالایی برخوردار باشد، گیاهانی که در آن رشد می‌کنند مانند خاک های عادی عملکرد خوبی نخواهند داشت. اگر بذری جوانه بزند ضعیف خواهد بود و گیاهان به آرامی‌رشد می‌کنند و از رشد می‌افتند. اگر غلظت شوری به اندازه کافی زیاد باشد، هر چقدر به آن ها آب دهید، گیاهان پژمرده می‌شوند و می‌میرند.
از مدت ها قبل شوری آب در بسیاری از مناطق به عنوان یک مشکل شناخته شده است و بسیاری از کشاورزان مجبور به استفاده از آبیاری با آب بی کیفیت هستند. اگر مجبورید از آب شور برای آبیاری استفاده کنید، باید بدانید که شوری چگونه بر محصول تأثیر می‌گذارد. شما باید سطح شوری را به طور مداوم کنترل کنید تا اطمینان حاصل شود که در محدوده قابل قبول باقی می‌ماند و شما باید آماده پذیرش بازده کمتر از حد متوسط باشید.
آزمایش روتین خاک و آب می‌تواند سطح شوری خاک و آب آبیاری شما را شناسایی کند و اقداماتی را نشان می‌دهد که می‌توانید برای اصلاح مشکل خاص شوری انجام دهید. در این مقاله به بررسی آب و خاک شور برای پسته و راهکارهای رفع آن پرداخته می‌شود.
اصطلاحات نمک و شوری گاهی اوقات به اشتباه به جای هم استفاده می‌شوند. نمک به سادگی یک ماده معدنی غیر آلی است که می‌تواند در آب حل شود. بسیاری از افراد نمک را با کلرید سدیم (نمک خوراکی) مرتبط می‌دانند. در حقیقت، نمک هایی که هم روی آب های سطحی و هم روی آب های زیرزمینی تأثیر می‌گذارند اغلب ترکیبی از سدیم، کلسیم، پتاسیم، منیزیم، کلریدها، نیترات ها، سولفات ها، بی کربنات‌ها و کربنات‌ها هستند.
این نمک ها اغلب از پوسته زمین نشات می‌گیرند. آن ها همچنین می‌توانند در اثر هوازدگی حاصل شوند، که در آن مقدار کمی‌سنگ و دیگر رسوبات با گذشت زمان حل شده و توسط آب منتقل می‌شوند. این هوازدگی آهسته ممکن است باعث جمع شدن نمک ها در آب های سطحی و زیرزمینی شود. رواناب سطحی این نمک های محلول را به اقیانوس ها و دریاچه های ما هدایت می‌کنند. کودها و اصلاحات آلی نیز نمک هایی را به خاک اضافه می‌کنند.
خاک شور به طور کلی به خاک هایی گفته می‌شود که مقادیر نمک های خنثی در آن سبب اختلال در رشد گیاه می‌شود. خاک های شور حاوی نمک های محلول برای صدمه زدن به گیاهان هستند. مشخصه آن ها با پوسته های سفید یا قهوه ای بسیار روشن در سطح خاک است. خاک های شور معمولاً دارای هدایت الکتریکی (EC) بیش از 4 دسی زیمنس بر متر و سدیم قابل تعویض کمتر از 15 درصد ظرفیت تعویض کاتیونی هستند. pH خاک های شور به طور کلی زیر 8.5 است. محدوده مطلوب طبیعی 6 تا 7 است. شسته شدن نمک ها از این نوع خاک بسیار ساده است که منجر به افزایش pH خاک های شور نمی‌شود. نمکی که به طور کلی در خاک های شور یافت می‌شود شامل NaCl نمک خوراکی CaCl2 ،CaSO4 (گچ)، سولفات منیزیم، کلرید پتاسیم و سولفات سدیم است.
معرفی خاک های سدیمی(Sodic Soil)
خاک های سدیمی‌نمک های محلول کمی‌دارند اما سدیم قابل تعویض نسبتاً زیاد است. هدایت الکتریکی (EC) عصاره اشباع کمتر از 4 دسی زیمنس بر متر و سدیم قابل تعویض بیش از 15 درصد تعویض کاتیونی است. خاک های سدیمی‌به دلیل غلظت بالای سدیم، که ممکن است باعث مشکلات ریشه زایی گیاه شود، و به دلیل pH بالای آن ها pH بالای 10 برای بسیاری از گیاهان نامناسب است. سطوح بالای سدیم هم ترکیب شیمیایی و هم ترکیبات فیزیکی رس های خاک را مختل می‌کند. در نتیجه سطح خاک نفوذ پذیری کمی‌در برابر هوا، باران و آب آبیاری دارد. خاک مرطوب چسبناک است، اما پس از خشک شدن باعث تشکیل کلوخ و پوسته های سخت می‌شود. این پدیده ممکن است در خاک های بسیار شنی رخ ندهد، زیرا فاقد رس می‌باشند. سدیم بالا در این خاک ها منجر به حل هوموس خاک و انتقال آن ها به سطح خاک می‌شود. بنابراین سطح خاک به رنگ تیره تغییر رنگ می‌دهد. خاک‌های سدیمی‌خطرناک ترین نوع خاک هستند که اصلاح و نگهداری آن ها هزینه بالایی دارد. در این نوع خاک فقط گیاهانی که در pH بالا مقاوم می‌باشند، رشد می‌کنند.
خاک های شور _ سدیمی‌ویژگی های خاک شور و خاک سدیمی‌را دارا می‌باشند. با این تفاوت که غلظت نمک های سدیم نسبت به نمک های کلسیم و منیزیم به طور قابل توجهی بالاتر است. خاک های شور و سدیمی‌معمولاً دارای هدایت الکتریکی (EC) کمتر از 4 دسی زیمنس بر متر هستند و pH به طور کلی زیر 8.5 است. درصد سدیم قابل مبادله بیش از 15 درصد ظرفیت تبادل کاتیونی (CEC) است. CEC اندازه گیری ظرفیت خاک برای نگهداری کاتیون ها، یعنی کلسیم، منیزیم، پتاسیم، سدیم، هیدروژن و آلومینیوم است. هرچه CEC بالاتر باشد، حذف و اصلاح نمک مشکل تر خواهد بود.
نمک های موجود در آب آبیاری عمدتاً نمک معمولی (کلرید سدیم)، بی کربنات های کلسیم و منیزیم، کلریدها و سولفات ها هستند. عملکرد محصول می‌تواند به طور قابل توجهی قبل از آشکار شدن علائم ناشی از آسیب شوری کاهش یابد.
اولین نشانه شوری معمولاً متوقف شدن رشد است، برگ های گیاه اغلب دارای رنگ سبز مایل به آبی هستند. با افزایش سطح نمک در خاک به میزان سمی‌تر، سوزش در نوک و لبه های برگ های مسن رخ می‌دهد. برگ ریخته و می‌میرد و سرانجام منجر به مرگ گیاه می‌شود. در موارد دیگر، جوان ترین برگ ها ممکن است زرد به نظر برسند، یا محصول علائم پژمردگی را نشان دهد، حتی اگر خاک به اندازه کافی مرطوب به نظر برسد.
آب شور در کشاورزی به معنی وجود هر عنصر شیمیایی به غیر از آب خالص است. بنابراین به جز آب مقطر که فقط از مولکول های آب تشکیل شده، تمامی‌آب های آبیاری در کشاورزی در گروه آب های شور با درجات متفاوت قرار می‌گیرند. این جمله به این معناست که با توجه به میزان املاح موجود در آب، درجه شوری آب متفاوت می‌باشد.
با شورتر شدن خاک، گیاهان قادر به برداشتن مقدار آب از خاک نیستند. دلیل آن این است که ریشه های گیاه حاوی غلظت های مختلفی از یون ها (نمک ها) هستند که جریان طبیعی آب را از خاک به ریشه های گیاه ایجاد می‌کنند. هرچه میزان شوری خاک به ریشه نزدیک تر می‌شود، آب کمتر به ریشه وارد می‌شود. در حقیقت هنگامی‌که میزان شوری خاک به اندازه کافی بالا باشد، آب به داخل خاک جذب می‌شود. در این صورت گیاهان قادر به جذب آب کافی برای رشد نیستند و این نوعی پیامد محسوب می‌شود.
هر گونه گیاهی به طور طبیعی دارای مقادیر مختلف نمک ریشه است. به همین دلیل است که بعضی از گیاهان می‌توانند به رشد خود ادامه دهند و در برابر شوری خاک مقاومت کنند و برخی گیاهان دیگر از بین بروند. اگر غلظت شوری در خاک به اندازه کافی زیاد باشد، گیاه بدون توجه به مقدار آب مصرفی پژمرده می‌شود و می‌میرد. خاک هایی که به طور طبیعی دارای نمک های محلول هستند، معمولاً در مناطق خشک یا نیمه خشک یافت می‌شوند. تجمع نمک ها در این مناطق به دلیل عدم وجود میزان بارندگی کافی برای حل آن ها و خارج شدن از منطقه ریشه است.
آب شور و اثر آن بر گیاهان کشت شده
منبع عمده مشکلات شوری معمولاً آب آبیاری است. این یک روند تدریجی است. خوشبختانه گیاهان نمک های زیادی را به صورت مواد مغذی جذب می‌کنند. اما وقتی مقدار بیشتری نمک به خاک اضافه شود، گیاهان در نهایت تحت تأثیر قرار می‌گیرند. در بعضی از خاک ها، آبیاری و آب باران در خاک حرکت کرده تا شوری از آن خارج شود. شستشو هنگامی‌رخ می‌دهد که آب موادی مانند نمک ها یا مواد آلی را از خاک به سمت پایین حرکت دهد.در مناطقی که دارای آب کم عمق هستند، آب حاوی نمک های محلول ممکن است به سمت بالا در منطقه ریشه حرکت کند. این امر با عمل مویرگی اتفاق می‌افتد، جایی که تبخیر به عنوان مکش آب از طریق خاک انجام می‌شود. خاک رسی و سنگین بافت آب را از دورترین فاصله جذب می‌کند. در خاک های با بافت متوسط حرکت کمتر و حداقل مقدار جذب و حرکت آب در خاک های شنی و سبک بافت است.
درخت پسته، گیاهی مقاوم در مناطق گرم، خشک و کویری
شرایط آب و هوایی برای کشت پسته
درخت پسته در آب و هوای گرم و خشک رشد خوبی دارد. رشد و عملکرد پسته در مناطقی که تابستان های گرم، خشک و طولانی و همچنین زمستان های سرد و خشک دارند بسیار خوب است. بافت و عمق مناسب خاک برای کشت درخت پسته در خاک عمیق و با بافت سبک تا متوسط (خاک شنی لومی) عملکرد خوبی خواهند داشت. خاک با بافت سنگین و رسی به دلیل نگهداشت مقدار زیادی رطوبت به مدت زیاد مناسب کشت پسته نمی‌باشند. در صورتی که خاک سنگین بافت باشد، بهتر است مقداری شن به عمق ۱ تا ۲ متر جهت زهکش به زمین اضافه شود. درخت پسته به دلیل ریشه محوری و عمیقی که دارد باید حداقل ۲ متر خاک زهکش شده در اختیار داشته باشد. در صورتی که عمق خاک کم باشد رشد و باردهی درختان کاهش می‌یابد.
کشت درخت پسته در شرایط شور
پسته یکی از گیاهان مقاوم به شرایط خشکی و کم آبی است. همچنین می‌تواند شوری آب و خاک را نیز در مناطق گرم و خشک تحمل کند. درخت پسته نسبتاً به شوری آب و خاک مقاوم است و می‌تواند این شرایط را تحمل کند. اگر قرار بر این است که درخت پسته در زمین های شور یا شور _سدیمی‌کشت شود، باید نوارهایی به عرض حدود ۱ متر و عمق مناسب حفر کرده و نهال پسته در آن کشت شود. در فصل رشد عواملی مانند باد شدید، رطوبت هوا و خاک، برف و باران، سرمای بهاره و حتی گرمای بیش از حد می‌توانند روی تولید محصول اثر نامطلوبی گذاشته و منجر به کاهش عملکرد شوند. هر چند درخت پسته به خشکی و شوری آب مقاوم است، اما آبیاری با آب شور یک مسئله بسیار مهم و البته یک مشکل اساسی در مناطق خشک می‌باشد. درخت پسته نسبت به سایر درختان با چنین شرایطی سازگار است و می‌تواند در خاک و آب شور رشد کند.مطالعات انجام شده در ایران و آمریکا نشان داد پسته بدون هیچ گونه کاهش محصول می‌تواند با شوری ۸ دسی زیمنس بر متر (حتی شوری ۱۲ دسی زیمنس بر متر) آبیاری شود. این مطالعات نشان داد محصول درخت پسته در شوری ۱۸ دسی زیمنس بر متر به صفر خواهد رسید اما منجر به مرگ درخت نمی‌شود.
همان طور که گفته شد، درخت پسته یک گیاه مقاوم به شوری و خشکی می‌باشد. برخی به اشتباه تصور می‌کنند که درخت پسته را باید با آب شور آبیاری کرد. هر چه میزان شوری آب و خاک برای پسته کمتر باشد، هزینه تولید کاهش و عملکرد افزایش می‌یابد. در برخی موارد آبیاری با آب شور کمتر از ۸ دسی زیمنس بر متر موجب بروز علائم روی درخت می‌شود.
شوری به شکل های مختلف روی درخت پسته تاثیر می‌گذارد. از جمله این علائم عبارتند از:
یکی از راه های رفع شوری در باغات پسته تغییر روش آبیاری در اراضی شور است. همچنین بنا به دلایل مختلف از جمله کاهش مصرف آب، روش های آبیاری تحت فشار بهتر است روش های آبیاری در اراضی شور به صورت نوین انجام شود. در ادامه نحوه تغییر روش آبیاری در تنش شوری بیان می‌شود.
روش های به زراعی جهت کاهش تنش شوری در زمین های کشاورزی
اگرچه ممکن است درخت پسته در چند سال اول در pH بالا رشد مطلوبی داشته باشد، اما پس از وارد شدن به مرحله باردهی به تدریج رشد درخت کم می‌شود. بنابراین باید تغذیه درخت را با برنامه مشخص تامین کرد.
کود سبز:
توصیه می‌شود بعد از برداشت پسته در مسیر آبیاری درختان مقداری جو کشت شود. سپس با استفاده از نزولات آسمانی یا یک تا دو نوبت آبیاری سبز می‌شوند. سرانجام وقتی به مرحله رشد ساقه رسیدند، با شخم به خاک برگردانده می‌شوند.
علف های هرز:
پوشش علف های هرز در سطح باغ می‌توانند از تبخیر آب از سطح خاک به مقدار زیادی جلوگیری کند. همچنین با برگرداندن آن ها داخل خاک موجب افزایش مواد آلی می‌گردند.
بهتر است برای اصلاح خاک به ترتیب از کودهای گاوی و گوسفندی استفاده شود. کودهای مرغی نقشی در اصلاح خاک ندارند. دقت کنید که از مصرف کودهای حیوانی به صورت خام و نپوسیده خودداری کنید، زیرا می‌توانند به گیاهان آسیب برسانند.
استفاده از اسید هیومیک و فولویک:
استفاده از این مواد با افزایش مواد آلی و ظرفیت های تبادلی در خاک و خاکدانه سازی در کنترل شوری خاک بسیار موثر عمل می‌کند.
استفاده از گچ در کنار درختان پسته
جهت بهبود ساختمان خاک لازم است در فصل خواب درخت، به میزان لازم گچ در سطح خاک پخش شده و آبیاری به صورت سنگین انجام شود.کلسیم به تدریج جایگزین سدیم شده و نفوذپذیری خاک را افزایش می دهد. مقدار گچ افزوده باید بر اساس آزمون خاک و مقدار سدیم خاک باشد.
همیشه املاحی مانند سدیم (مضرترین عنصر خاک) روی سطح خاک تجمع می یابند. سطح خاک محتوی سدیم، بسیار نرم است و خیلی راحت می توان آن ها را از سطح خاک جدا کرده و به بیرون از باغ انتقال داد. بهتر است هر سال و حداقل در دو نوبت انجام شود. این روش نسبت به سایر روش ها مقرون به صرفه می باشد.
افزودن ماسه بادی به خاک های رسی و سنگین موجب بهبود وضعیت بافت خاک می شود. همچنین نفوذ آب، هوا و ریشه به خاک را فراهم می کند. در خاک هایی که pH بالا است، پس از هر بار آبیاری سطح خاک سله بسته و ترک می خورد. با سله بستن خاک، تبخیر آب از سطح خاک انجام می شود که می تواند به ریشه های سطحی نیز آسیب وارد کند. در اثر حرکت آب به سطح خاک، شوری به ویژه عنصر سدیم به لایه های بالایی خاک منتقل می شود. بنابراین با افزودن ماسه بادی می توان جلوی این خسارات را گرفت. تصور این که ماسه بادی دارای عناصر غذایی به ویژه آهن است، محتوای علمی نداشته و تاکنون تایید نشده است.
یکی از روش های موثر و کم هزینه برای کاهش شوری، شخم لایه های سطحی خاک است. توصیه می شود در ماه های گرم سال (تیر و مرداد) بعد از آبیاری، با استفاده از رتیواتور مناسب در زمین کشاورزی شخم سطحی انجام شود. این عمل سله های سطح خاک را پوشانده و از تبخیر آب و همچنین صعود نمک به سطح خاک جلوگیری می‌کند.
افزودن کاه و کلش به سطح خاک
گیاه جو به دلیل تحمل شرایط شوری، می تواند به عنوان کود سبز عمل کند. همچنین پس از برداشت محصول، کاه و کلش آن با شخم سطحی در لایه های سطحی قرار می گیرند. این عمل هم موجب افزایش مواد آلی خاک شده و هم مانند مالچ عمل می کند که می تواند رطوبت خاک را محفوظ نگه دارد.
افزودن کودهای حیوانی و شیمیایی در سطح خاک نقش چندانی در تغذیه و اصلاح خاک ندارد، زیرا بیشتر عناصر از جمله فسفر کم تحرک بوده و به لایه های عمقی خاک و ناحیه ریشه منتقل نمی‌شوند. بنابراین در صورتی که خاک شور و pH بالا باشد لازم است از حفر کانال یا چالکود با کمک چاله زن برای افزودن کود مورد نظر استفاده کرد.
آبشویی سنگین زمستانه باغات پسته
طبق پژوهش های انجام شده در موسسه تحقیقات پسته، آبیاری زمستانه که درختان در خواب زمستانه به سر می برند، الزامی نیست. در صورتی که منطقه کشت پسته از آب و خاک شور رنج می برند، آبیاری زمستانه یکی از روش های کاهش تنش شوری می باشد. به همین منظور آبیاری سنگین در فصل زمستان در دوره خواب گیاه پس از عملیات کوددهی زمستانه به صورت چالکود جهت آبشویی و کاهش شوری خاک انجام می شود.
استفاده از آنتی سالت
استفاده از انواع آنتی سالت های موجود در بازار با جایگزینی سدیم داخل خاک با عنصر کلسیم و همچنین پلی هیدروکسی کربوکسیل موجود در آن سدیم موجود در خاک را از دسترس گیاه خارج کرده و شوری را در محیط ریشه به حداقل رسانده و از کاهش عملکرد جلوگیری به عمل می آورد، لذا استفاده از این اصلاح کننده ها می تواند بسیار مثمر ثمر واقع شود.
