در این آموزش بصورت کامل با انواع کود آهن, انواع کلات آهن، مزایا، معایب و موارد مصرف هرکدام آشنا خواهید شد. همچنین در انتها به معرفی بهترین کود آهن برای مصرف در باغات و کشت‌های زراعی پرداخته می‌شود.
یکی از عوامل محدود کننده رشد در گیاهان، کمبود آهن است. اگرچه این عنصر در مقادیر کم مورد نیاز است، اما تاثیر کلانی بر سلامت گیاه دارد. آهن در خاک به مقدار زیادی وجود دارد اما به‌حالت قابل جذب برای گیاهان قرار ندارد. و این موضوع باعث کمبود آهن در گیاهان می‌شود.
اگرچه بیشتر آهن موجود در پوسته زمین به شکل Fe3+ است، اما فرم Fe2+ از نظر فیزیولوژیکی برای گیاهان از اهمیت بالاتری برخوردار است. این فرم نسبتا محلول بوده اما به‌راحتی به فرم Fe3+اکسید شده و سپس رسوب میکند Fe3+ در pHهای خنثی و بالا (خاک‌های قلیایی) نامحلول است و این باعث می‌شود در چنین خاک‌هایی آهن در دسترس گیاه نباشد. همچنین در خاک‌های قلیایی و آهکی آهن براحتی با یونهای فسفات، کربونات‌ها، کلسیم، منیزیم و هیدروکسید ترکیب شده و از دسترس گیاه خارج می‌شود. در این نوع خاک‌ها برای جبران کمبود آهن توصیه می‌شود از کودهای مناسب مانند کلات آهن استفاده کنید.
گیاهان آهن را به فرم‌های فریک (Fe3+) یا فروس (Fe2+) جذب میکنند. در گیاهان خانواده گرامینه فرم Fe2+ جذب می‌شود.
گیاهان برای جذب آهن مکانیسم‌های مختلفی را اتخاذ میکنند.
دسته‌ای از گیاهان با تولید برخی اسیدهای آلی مانند سیدروفورها و کلات کردن آهن، آن را جذب میکنند. سیدروفورها با آهن پیوند برقرار کرده و آن را جذب گیاه میکنند. این مکانیزم به کلاته شدن معروف است.
مکانیسم آزاد کردن پروتون از ریشه‌ها: دسته دیگر از گیاهان با ترشح پروتون (H+) از ریشه خود، در نتیجه کاهش pH در محیط ریشه، باعث تسهیل جذب کاتیون‌هایی مانند آهن می‌شود.
از این جهت انتخاب کود نیتروژنه میتواند موثر باشد. کودهای نیتروژنه به فرم آمونیوم (NH₄) باعث افزایش آزاد شدن پروتون‌ها از ریشه گیاه وکاهش pH محیط آن و تسهیل جذب آهن می‌شود. اما کودهای نیتروژنه به فرم نیترات (NO3) باعث آزاد شدن یونهای هیدروکسید (OH) و افزایش pH در ناحیه ریشه شده و باعث کاهش جذب آهن می‌شوند. ریشه‌های جدید و موئین فعالیت زیادی در جذب آهن دارند، بنابراین حفظ یک سیستم ریشه‌ای سالم ضروری است.
زمانی که از کمبود آهن اطمینان حاصل کردید، می‌توان با استفاده از محلول‌پاشی انواع کود آهن این کمبود را در کوتاه مدت برطرف کرد، اما بهترین اقدام پیشگیری است. بنابراین کشاورزان باید برای جلوگیری از بروز مشکل کمبود آهن در آینده، علت واقعی کمبود را شناسایی و آن را رفع کنند.
علایم کمبود آهن در گیاه در شکل زیر آورده شده است:
دربرخی مواقع، کمبود آهن در گیاه نشان دهنده تامین ناکافی آهن در خاک نیست و ممکن است بنابردلایل مختلف درخت در جذب آهن با مشکل مواجه باشد. همچنین ممکن است این کمبود به خاطر شرایطی باشد که دسترسی گیاه به آهن را با مشکل مواجه می‌سازد. به عنوان مثال شوری خاک، دمای پایین، کربنات‌ها، وجود عناصر دیگر مانند فسفر و کلسیم و … ممکن است باعث کاهش جذب آهن توسط گیاه شوند.
درختان زمانی عناصر غذایی را جذب میکنند که این عناصر بصورت محلول در آب باشند. در pHهای قلیایی (بالاتر از 6.5) آهن با کلسیم و سایر یون‌ها واکنش داده و رسوب میکند، این عمل باعث می‌شود آهن غیرقابل دسترس برای گیاهان شود. با استفاده از کودهای مناسب آهن می‌توان کمبود این عنصر را در گیاهان برطرف کرد. آهن مورد نیاز گیاهان را می‌توان از منابع مختلفی کودی مانند سولفات آهن، انواع کلات آهن و اکسید آهن تامین کرد. اما هرکدام از این منابع کودی دارای معایب و مزایایی است.
جدول 1. مقایسه انواع کود آهن براساس فرمول شیمیایی و درصد آهن موجود در کود
توضیحات | درصد آهن (Fe) | فرمول شیمیایی | منبع کود آهن | منبع کود آهن |
سولفات آهن سه ظرفیتی و دو ظرفیتی | 20-23 | Fe2(SO4)3 | سولفات آهن | سولفات آهن |
کارایی بهتری نسبت به سایر کودهای آهن دارند و قابلیت جدب در رنجpH 4 تا 12 را دارا می باشند. | 5-10 | EDTA EDDHSA | کلات‌های آهن | کلات‌های آهن |
عمدتا در pHهای قلیایی غیرقابل مصرف هستند. |
| Fe2O3 | اکسیدهای آهن | اکسیدهای آهن |
شاید در نگاه اول به جدول مقایسه انواع کود آهن چنین برداشت کنید که کودهایی که درصد آهن بالاتری دارند کود خوبی هستند، اما باید توجه کنید که لزوما اینطور نیست، و ممکن است کودی که درصد پایینی دارد در شرایط محیطی خاص بهتر از کودی که آهن بالا دارد عمل کند، در زیر به بررسی هر کدام از این کودهای آهن پرداخته شده است.
سولفات‌های آهن جزو رایج‌ترین کودهای آهن هستند که بصورت گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرند. این کودها بصورت گرانوله و پودری فرموله شده و به فروش می‌رسند.
همانطور که در جدول بالا مشاهده کردید، کودهای سولفات آهن عمدتا به دو فرم سولفات آهن 2 ظرفیتی و سولفات آهن 3 ظرفیتی عرضه می‌شوند. و بسته به نوع کود، 20 تا 23 درصد آهن دارند. سولفات آهن دو ظرفیتی با عنوان سولفات آهن 7 آبه نیز شناخته می‌شود و در مقایسه با سولفات آهن سه ظرفیتی بهتر در دسترس گیاه قرار گرفته و جذب گیاه می‌شوند که بستگی زیادی به pH خاک دارد. سولفات آهن علاوه بر آهن، مقادیری گوگرد نیز دارد که میتواند به تغذیه گوگرد گیاه کمک کند.
مصرف خاکی سولفات آهن در خاک‌های آهکی و قلیایی بخصوص در pHهای بالای 7 بی‌اثر می‌باشد. چرا که در چنین شرایطی آهن موجود در کود بسرعت به آهن سه ظرفیتی اکسید شده و رسوب میکند و عملا برای گیاه قابل استفاده نیست. توصیه می‌شود در pHهای قلیایی این کود بصورت محلول‌پاشی برگی مصرف شود.
کود اکسید آهن
اکسیدهای آهن در بین سایر کودهای آهن دارای بالاترین درصد آهن هستند. اما این کودها محلول در آب نبوده و باید توجه داشته باشید که در pH های بالای 6.0 عملا این کودها قابلیت استفاده ندارند چرا که در چنین شرایطی آهن این کود قابل دسترس ریشه گیاهان نیست.
واژه کلات Chelate برای نخستین بار در دهه 1920 توسط پژوهشگران استفاده شد چراکه این واژه اصول چنگ زدن و نگهداشتن چیزی را که در فرآیند کلاته کردن روی می‌دهد را به خوبی توضیح می دهد. بیشتر کشاورزان بر روی عناصر نیتروژن، فسفر و پتاسیم توجه دارند و از اهمیت بقیه عناصر غافل هستند. ریزمغذی‌ها حتی در مقدار کم نیز برای رشد گیاهان ضروری هستند. بدون استفاده از فرم کلاته این عناصر در دسترس گیاهان قرار نخواهند گرفت. واژه کلات از کلمه یونانی Chele گرفته شده به معنی چنگ زدن و نگاه داشتن توسط چنگال معنی می‌دهد.
نوع دیگری از کودهای آهن، کلات‌های آهن هستند. کلات آهن کودی است که در آن، عنصر آهن توسط برخی مولکول‌های کلات‌کننده مانند اسید آمینه‌ها و یا کلات کننده‌های مصنوعی مانند EDTA, DTPA, EDDHA بصورت محافظت شده درآمده است. استفاده از کلات آهن در خاک‌های قلیایی بسیار موثر است. یکی از بهترین کلات‌های آهنی که میتواند نتایج مطلوبی روی گیاهان داشته باشد، کلات آهن EDDHA ( مانند آهن باسشن و آهن فرتیلکس پریمیوم) است.
زمانی که عمل کلات‌سازی روی عنصر غذایی مانند آهن صورت می‌گیرد، احتمال رسوب یا آبشویی آن کاهش یافته، حلالیت و تحرک آهن در خاک بالا میرود و همچنین دسترسی گیاه به آن عنصر غذایی در اسیدیته های قلیایی که در اکثر خاک های ایران چنین شرایطی وجود دارد، افزایش می‌یابد.
همانطور که گفته شد برای کلاته کردن آهن از ترکیبات مختلفی استفاده می‌شود اما کلات‌های رایجی که در بازار عرضه می‌شوند شامل EDDHA, DTPA, EDTA هستند. کارایی این کودها بستگی زیادی به pH خاک دارد و هرچه کلات در اسیدیته قلیایی در کشور ما بهتر جذب شود کود کلاته شده بهتری به شمار میرود.
این کلات، آهن را در pHهای زیر 6 بخوبی نگه می‌دارد، اما در 5/6 ، نیمی از آهن رسوب کرده و در pHهای 7 و بالاتر عملا آهن موجود در کود از دسترس گیاه خارج می‌شود. کلات EDTA عمدتا در شرایط خاک‌های قلیایی قابلیت مصرف خاکی ندارد حتی اگر تولید‌کننده روی برچسب محصول، مصرف خاکی را توصیه کرده باشد. در چنین خاک‌هایی توصیه می‌شود بصورت برگ‌پاشی مصرف شود. کلات‌های EDTA جزو کلات‌های ضعیف آهن به شمار می‌روند.
محصول میکرومیکس از شرکت کیمیتک و میکروپلاس از شرکت لبین با داشتن میزان آهن بالا به اضافه سایر عناصر میکرو به صورت کلات EDTA به صورت محلول پاشی میتواند مثمر ثمر باشد و نتایج بسیار عالی در اختیار زارعین و کشاورزان محترم قرار دهد.
پایداری این کلات، از کلات‌های EDTA بیشتر است و آهن را تا pH های 7 بخوبی محافظت کرده و مانع از رسوب آن می‌شود، اما در pHهای بالاتر، مصرف خاکی این کود کارایی ندارد و آهن آن غیرقابل جذب توسط گیاه می‌شود. در خاک‌های قلیایی مصرف خاکی این کود نیز توصیه نمی‌شود، و تنها می‌توان بصورت محلول‌پاشی برگی استفاده کرد.
این کلات جزو قوی‌ترین و پایدارترین کلات‌های آهن است و دسترسی گیاه به آهن را تقریبا در تمام سطوح pH فراهم میکنند. این نوع کود با عنوان فرتیلکس – پریمیوم و باسشن در سبد کالایی آبرون شناخته می‌شود. این کود را علاوه بر محلول پاشی می‌توان بصورت خاکی نیز مصرف کرد. کلات EDDHA نسبت به سایر کلات‌ها گران‌تر می‌باشد. این نوع کلات آهن بصورت پودر جامد حاوی 6 درصد و با اورتو- اورتو 8/4 و 3 در سبد کالایی شرکت همیار دشت آبرون موجود می‌باشد.
جدول 2. مقایسه انواع کود کلات آهن براساس پایداری در محدوده‌های مختلف pH خاک
پایداری کلات در محدوده pH | نوع کلات آهن |
5/1-5/6 | EDTA (میکرومیکس و میکرو پلاس لبین) |
5/1-5/7 | DTPA ( در سبد کالایی آبرون موجود نمی باشد) |
4-11 | EDDHA ( کود های فرتیلکس-پریمیوم و باسشن) |
مقایسه کارایی انواع کلات آهن در محدوده‌های مختلف pH خاک
همانطور که در شکل بالا مشاهده می‌شود، کلات EDDHA در همه محدوده‌های pH بصورت 100 درصدی باعث پایداری آهن می‌شود و آن را بصورت پایدار در دسترس گیاه قرار می‌دهد.در کشت‌های هیدروپونیک و بدون خاک، چون pH بستر کشت به‌راحتی قابل تنظیم است، در این شرایط می‌توان از کلات‌های پایدار و ارزان قیمت نیز استفاده کرد. اما در کشت‌های خاکی و در شرایطی که خاک قلیایی است، توصیه می‌شود از کلات‌های پایدارتر آهن مانند EDDHA استفاده شود.
معرفی بهترین کود آهن
در زمان انتخاب کود آهن برچسب محصول را به‌دقت مطالعه کرده و از محتوا و نوع کود مطلع شوید.
در زمان خرید کود آهن، محصولات شرکت‌های معتبر را خریداری کنید.
کود آهن را براساس شرایط روش مصرف، کشت و وضعیت خاک باغ یا مزرعه خود تهیه کنید.
درصد بالای ذکر شده در برچسب محصول لزوما برتری آن کود را نشان نمی‌دهد. به عنوان مثال همانطور که در بالا گفت شده کلات‌های EDTA با اینکه درصد آهن بالایی دارند، اما در شرایط خاک‌های قلیایی، نمی‌توان آن را مصرف کرد.
